Projekty AFW & APP

Archeologia Frontu Wschodniego Wielkiej Wojny i dziedzictwo konfliktów zbrojnych jako wyzwanie poznawcze, społeczne i konserwatorskie

(akronim: AFW)

to dążenie do:

– kompleksowego opracowania wyników badań archeologicznych, antropologicznych i historycznych, odnoszących się do znalezisk i zabytków ruchomych oraz zabytków nieruchomych, które zostały zinterpretowane jako ślady działań wojennych z lat 1914-1915 w centralnej Polsce w procesie badań przeprowadzonych w latach 1998-2018;

-wypracowania na podstawie konkretnej grupy znalezisk i zabytków ruchomych (ponad 20 tysięcy) oraz nieruchomych (250 km kw.) z czasów I wojny światowej, propozycji klucza interpretacyjnego, który byłby potencjalnie pomocny w waloryzowaniu, kategoryzowaniu, konserwacji materialnych pozostałości I wojny światowej;

-upubliczniania na forach lokalnym i krajowym oraz na forum międzynarodowym – informacji na temat procesu archeologicznego, w wyniku którego, do rangi zabytków podnoszone są wybrane materialne ślady I wojny światowej na froncie wschodnim.

Zanikające materialne pozostałości po minionych konfliktach zbrojnych, które rozegrały się / zostały rozegrane (często na skutek kalkulacji i wyrachowania sił zewnętrznych, które chciały robić to co najgorsze “na cudzym podwórku”) – stają się przedmiotem badań archeologii współczesnych konfliktów.

Teren centralnej Polski (dziś woj. mazowieckie i łódzkie) był areną Wielkiej Wojny. M.in. nad Rawką i Bzurą – od Skierniewic na południu po Sochaczew na północy, w krajobraz wryły się ślady wojny sprzed stu lat, które same w sobie są przydrożnymi lekcjami historii. Opowiadają nam one o tym, jak bardzo zagmatwany i złożony jest otaczający nas krajobraz. To właśnie te ślady zainspirowały nas do tego, by chcieć wiedzieć i starać się zrozumieć więcej.

ARCHEOLOGIA FRONTU WSCHODNIEGO WIELKIEJ WOJNY

Wojny i konflikty są stałym elementem działalności ludzkiej, od zarania dziejów po dzień dzisiejszy. Dynamicznie rozwijająca się antropologicznie ukierunkowana archeologia współczesnych konfliktów staje się istotnym elementem praktyk kulturowych w naszym kraju, w tym realizowania zadań o charakterze transdyscyplinarnym – z archeologią, historią, antropologią, studiami nad pamięcią, studiami nad krajobrazem oraz ich sensem i znaczeniem dla współczesnego Człowieka (jednostki i wspólnoty) – w planie centralnym.

Tego typu badania mają na celu rozpoznawanie, dokumentowanie, konserwację i otaczanie ochroną u uczynienie wartościowymi społecznie i poznawczo – śladów materialnych po stoczonych w przeszłości bitwach.

Ramy ogólnej koncepcji stanowiącej podstawę działań zaplanowanych w projekcie AFW

wyznaczają:

dążenie do wypracowania takich sposobów radzenia sobie z wartością, specyfiką, ale i z nadmiarem tych materialnych pozostałości nieodległej w czasie przeszłości (stanowiących znaczną – ilościowo i jakościowo – grupę znalezisk rozpoznawana z udziałem archeologii w latach 1998-2018 w centralnej Polsce), których rezultatem będzie:

– szczegółowe opracowanie wyników badań archeologicznych, historycznych i antropologicznych, odnoszących się do znalezisk i zabytków ruchomych oraz zabytków nieruchomych, które zostały zinterpretowane jako ślady działań wojennych z lat 1914-1915 w centralnej Polsce w procesie badań przeprowadzonych w latach 1998-2018;

– wsparcie działań dokumentacyjnych zasobu zabytkowego definiowanego jako zabytki archeologiczne i stanowiska archeologiczne stanowiące materialną pozostałość działań zbrojnych z okresu I wojny światowej

– upowszechnianie wiedzy na temat dziedzictwa kulturowego i jego wartości również w odniesieniu do dziedzictwa konfliktów zbrojnych XX w. w tym z I wojny światowej.

– Kierownik i pomysłodawczyni projektu AFW,

Anna Zalewska

Archeologiczne Przywracanie Pamięci o Wielkiej Wojnie. Materialne pozostałości życia i śmierci w okopach na froncie wschodnim oraz stan przemian krajobrazu pobitewnego w rejonie Rawki i Bzury

(1914-2014)

(akronim APP)

Finansowanie: Narodowe Centrum Nauki

Rodzaj projektu: HS SONATA BIS

Czas trwania projektu: 2014-2018

Planowany okres realizacji projektu (w miesiącach): 54

Kierownik projektu: dr hab Anna Zalewska (IA UMCS, IAiE PAN, FPLH)

Liczba wykonawców projektu: 10 (Zespół Powołany do realizacji projektu APP)

Projekt realizowany jest w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie

Kontakt: azalew@op.pl

Słowa kluczowe: ARCHEOLOGIA KONFLIKTU, ARCHEOLOGIA PIERWSZEJ WOJNY ŚWIATOWEJ, MATERIALNE POZOSTAŁOŚCI WOJNY POZYCYJNEJ, FRONT WSCHODNI, PAMIĘĆ.

Cel prowadzonych badań:
Zasadnicze cele projektu to:

* przywrócenie pamięci o froncie wschodnim pierwszej wojny światowej nad Rawką i Bzurą i pobudzenie refleksji nad wartością i ewentualną sprawczością krajobrazów naznaczonych wojną jako materialnych przestróg;

* wzbogacenie wiedzy o życiu i śmierci żołnierzy w okopach Wielkiej Wojny;

* zaktualizowanie wyobrażeń o specyfice i następstwach działań zbrojnych, jakie miały miejsce w dorzeczu Rawki i Bzury oraz rozpoznanie i kształtowanie znaczeń i wartości tych wyobrażeń we współczesności;

* zapewnienie godnego pochówku szczątkom żołnierzy, odnalezionym na polu bitwy oraz zlokalizowanie i zdelimitowanie zapomnianych, zaniedbanych, często zaoranych cmentarzy wojennych;

* zadokumentowanie i interpretacja aktualnego stanu zachowania unikalnego krajobrazu pogazowego stanowiącego kontekst inicjacji bojowego użycia broni chemicznej;

* objęcie ochroną i konserwacją unikalnych materialnych reliktów Wielkiej Wojny rozpoznanych w trakcie archeologicznego przywracania pamięci o Wielkiej Wojnie, zwłaszcza na terenie Puszczy Bolimowskiej.

Dzięki realizacji projektu możliwe było ukazanie kryjącego się w archeologii potencjału kształtowania:

* z jednej strony wiedzy szczegółowej (odnośnie bliskiej przeszłości, ze szczególnym uwzględnieniem wielokrotnego użycia broni chemicznej na froncie wschodnim w 1915 roku);

* z drugiej zaś strony współczesnej wrażliwości i świadomości historycznej społeczności lokalnych i globalnych.

Zastosowane metody badawcze:

Cele badawcze projektu realizowane są od lipca 2014 roku z użyciem stosownych, optymalnych i dostępnych nam metod i strategii badawczych. Obszar badań został wytyczony w efekcie kwerendy archiwalnej i dookreślenia aktualnego stanu wiedzy na temat działań wojennych w latach 1914-1915 nad Rawką i Bzurą (zad.1).

Aktualnie, obszar badań APP obejmujący materialne relikty pola bitwy [od Sochaczewa (na płn.), po Skierniewice (na płd.) i od Nieborowa (na zach.) po Miedniewice (na wsch.)] poddawany jest wnikliwej analizie z użyciem metod nieinwazyjnych (zad. 2) i metod inwazyjnych (zad. 3).

Gromadzony zasób danych zawiera wyniki:

badań powierzchniowych (w obrębie 9 obszarów AZP);
analiz Numerycznego Modelu Terenu, stworzonego przez Członków Zespołu APP w oparciu o dane ze skaningu laserowego powierzchni ziemi (LIDAR),
analiz zdjęć lotniczych archiwalnych i wykonanych współcześnie (nalot wykonano w lipcu 2016 roku),
badań geofizycznych (magnetycznych, elektrooporowych i georadarowych).

Umożliwia to tworzenie charakterystyki kondycji badanego obszaru oraz wytyczania, ograniczonych do niezbędnego minimum zakresów archeologicznych badań inwazyjnych (wykopaliskowych). Interpretacja wyników badań prowadzi do rozpoznawania, interpretacji i dokumentowania materialnych pozostałości zapomnianych, niemal nieczytelnych w terenie cmentarzy wojennych i mogił wojennych oraz miejsc w których spoczywają nie pochowane dotąd szczątki poległych w boju żołnierzy oraz okopów, pozycji ogniowych, ziemianek, lazaretów i wielu specyficznych obiektów i zabytków ruchomych pozostałych po Wielkiej Wojnie nad Rawką i Bzurą.

W toku realizacji projektu, poprzez korelowanie różnego typu informacji źródłowych, następuje sukcesywne dookreślanie stanu przemian badanego krajobrazu pobitewnego oraz cech procesów antropogenicznych, jakie zaszły na tym obszarze w latach 1914-2014.

W efekcie, w oparciu o wyniki badań APP podejmowane są przez archeologów starania, by miejsca o szczególnym znaczeniu i nasyceniu materialnymi pozostałościami Wielkiej Wojny zostały uczytelnione, przez co uobecnione w świadomości społecznej (jest to szczególnie istotne w odniesieniu do zapomnianych Cmentarzy Wojennych) i objęte ochroną konserwatorską – jako stanowiska archeologiczne, czy co sugerujemy w odniesieniu do strefy zdelimitowanej w efekcie badań archeologicznych – jako Park Kulturowy i docelowo – jako Pomnik Historii.

Zakończenie projektu nastąpi w 2018 roku (w setną rocznicę odzyskania przez Polskę Niepodległości – wywalczonej również nad Rawką i Bzurą). Specyfika badań oraz wyjątkowość materialnych korelatów Wielkiej Wojny, które do tej pory nie były poddawane w nauce polskiej tak kompleksowej refleksji z użyciem metod archeologicznych, zaprezentowana zostanie szerokiemu gronu potencjalnie zainteresowanych odbiorców w po-projektowej monografii, która jak mamy nadzieję okaże się publikacją istotną zarówno merytorycznie jak i kulturotwórczo.

(opracowanie Anna Zalewska – 1.08.2016).

Harmonogram projektu APP:

na okres od lipca 2014 r. do lipca 2017 roku planowane jest zlokalizowanie, zadokumentowanie i zbadanie obiektów, które przybliżą nas do dwóch aspektów:

1/ obrazu życia Żołnierzy Wielkiej Wojny
(a) pozostałości linii frontu
(b) pozostałości „zaplecza działań zbrojnych”

2/ obrazu śmierci Ofiar Wielkiej Wojny

m.in. poprzez badanie

(a) fragmentów tzw. „ziemi niczyjej”

(b) kontekstu jednego z kraterów pominowych

(d) stanu zachowania i lokalizacji licznych cmentarzy i mogił wojennych.

Nasze prace prowadzone są możliwie nieinwazyjnie i możliwie transdyscyplinarnie.

Zadania projektowe:

Zadanie nr 1:

Kwerenda źródłowa, rozpoznanie problemu i analogii z zakresu archeologii pierwszej wojny światowej w Europie zachodniej i wschodniej

Termin: 1 lipca 2014 – 30 grudnia 2017

1. Uszczegółowienie ‘obrazu’ wojny pozycyjnej, w tym ataków gazowych i wojny minowej, na podstawie kwerend źródłowych (badania archiwalne);
2. Określenie stanu badań oraz wyciągnięcie wniosków z krajowych i zagranicznych opracowań naukowych odnoszących się do ww. zagadnień;
3. Rozpoznanie stanu badań archeologicznych odnoszących się do materialnych pozostałości po I wojnie światowej (ze szczególnym uwzględnieniem obszarów, na których doszło do użycia broni chemicznej).

Zadanie nr 2:

Badania nieinwazyjne

Termin: 20 lipca 2014- 20 lipca 2017
4. Wykonanie Numerycznego Modelu Terenu z zastosowaniem technologii LIDAR dla obszaru toczonych walk i jego zaplecza;
5. Lokalizacja tzw. terenowych form własnych, powstałych w wyniku analizowanych wydarzeń z lat 1914-1915 oraz powiązanie ich z danymi źródłowymi i kartograficznymi zaświadczającymi o ówczesnych i późniejszych procesach;
6. Badania powierzchniowe na obszarze objętym projektem (rejon walk i ich zaplecze);
7. Delimitacja badań geofizycznych na podstawie wyników badań powierzchniowych;
8. Przeprowadzenie badań geofizycznych w celu uchwycenia charakterystycznych pozostałości toczonych walk, typu:
– chodniki minowe, kamuflety, hałdy z kopania chodników
– pozostałości po wojnie minowej – kratery, zasypane okopy i ziemianki
– okopy i inne elementy obrony biernej przewidywane w regulaminach walki;
9. Wydzielenie i delimitacja stanowisk najbardziej narażonych na całkowite zniszczenie i jednocześnie mających największą wartość informacyjną, które poddane zostaną badaniom wykopaliskowym;
10. Nieinwazyjne rozpoznanie materialnych cech obiektów szczególnych oraz analiza, dokumentacja i interpretacja reliktów zdarzeń sprzed 100 lat.

Zadanie nr 3:

Badania inwazyjne (wykopaliskowe)

Termin: 15 września 2014- 30 listopada 2016
11. Przeprowadzenie weryfikacyjnych badań wykopaliskowych w celu: – uzyskania danych do analiz porównawczych oraz – możliwie szerokiego spektrum danych pomocnych w interpretacji materialnych reliktów Wielkiej Wojny.

Zadanie nr 4:

Inwentaryzacja, konserwacja, opracowywanie i interpretacja znalezisk ruchomych i nieruchomych

– w świetle różnorodnych źródeł wiedzy nt. wojny pozycyjnej na froncie wschodnim

Termin: 15 grudnia 2014- 20 maj 2018

Zadanie nr 5:

Opracowanie naukowe wyników badań, promocja upowszechnianie wiedzy nt. frontu wschodniego w kraju i za granicą oraz udostępnienie wyników badań lokalnej społeczności

Termin: 1 sierpnia 2014 – 30 grudnia 2018
Wymiernym efektem projektu będzie

I) objęcie ochroną konserwatorską miejsc o szczególnej wartości poznawczej i społecznej,

II) zainicjowanie procesu przypominania o istocie i istotności Wielkiej Wojny na froncie wschodnim

Termin: 30 wrzesień 2019

opracowanie bogato ilustrowanej publikacji, stanowiącej:

– szansą na opisanie znoju wojny sprzed stu lat doświadczanej przez żołnierzy oraz przez lokalną ludność, której przedwojenna codzienność legła w gruzach;

– pierwsze (jak nam się obecnie wydaje) w dziejach archeologii środkowowschodniej Europy opracowanie odnoszącym się w sposób kompleksowy i metodyczny do pamięci miejsc i materii o froncie wschodnim;

Do współtworzenia publikacji zaproszeni zostali członkowie Zespołu Naukowego, biorący udział w toku realizacji projektu oraz specjaliści, którzy zechcieli się pochylić nad zagadnieniami wynikającymi z realizacji projektu APP, w tym nad zabytkami pozyskanymi w trakcie realizacji projektu. W publikacji tej zaprezentowano wyniki badań APP.

WYNIKI BADAŃ APP

PUBLIKACJE:

Zalewska A.I. 2019 (red.), Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki Bzury (1914-1915). Warszawa.

(ZAINTERESOWANYCH ZAKUPEM KSIĄŻKI: Zalewska (red.) 2019, zachęcam do kontaktu z Wydawnictwo IAE PAN tel. (+48 22) 620 28 81 ÷ 86 w. 105. Dystrybucja wydawnictw tel. (+48 22) 620 28 81 ÷ 86 w. 114 email: bookshop@iaepan.edu.pl)

oraz

Zalewska A.I., Czarnecki J., Kiarszys G. 2019. Krajobraz Wielkiej Wojny. Front nad Rawką i Bzurą (1914-1915) w świetle teledetekcji archeologicznej i źródeł historycznych. Warszawa.

(ZAINTERESOWANYCH ZAKUPEM KSIĄŻKI: Zalewska, Czarnecki, Kiarszys 2019, zachęcam do kontaktu z Fundacją Przydrożne Lekcje Historii, poprzez niniejszą stronę lub poprzez email: azalew@op.pl).

Wykaz publikacji zawierających wyniki badań APP (wybór):

(stan na k. roku 2019):

Zalewska A.I., Kiarszys G. 2014. Dane wysokościowe ALS jako wsparcie badań archeologicznych, ProGea (on line).

Zalewska A., Kiarszys G. 2015. Sensing the material remains of the forgotten Great War in Poland. Sensibly or sensationally – The dilemma in front of presenting results of the Airborne Laser Scanning visualizations. W: A. G. Posluschny (red.), Sensing the Past. Contributions from the ArcLand Conference on Remote Sensing for Archaeology. Bonn: 72-73.

Zalewska A.I., Czarnecki J., Jakubczak M. 2015. Archaeological Revival of Memory of the Great War. The role of LiDAR in tracing of the boundaries of the planned Cultural Park „The Rawka Battlefield (1914-1915) – in memory of war victims”. “Archaeologia Polona” 53: 407-412.

Zalewska A.I. 2016. The ‘Gas-scape’ on the Eastern Front, Poland (1914-2014): Exploring the Material and Digital Landscapes and Remembering Those ‘Twice-Killed’. W: B. Stichelbaut, D. Cowley (red.), Conflict landscapes and archaeology from above. London: 147-165.

Zalewska A.I. 2017. Archeologia czas.w współczesnych i (nie)moc działania materialnych ślad.w Wielkiej Wojny w Polsce (Archaeology of the contemporaneous times and the power(lessness) of physical traces of the Great War in Poland). “Ochrona Zabytków” 2: 47-77.

Zalewska A.I., Kiarszys G. 2017. Absent Presence of Great War Cemeteries in the Municipality of Bolim.w, Central Poland. W: A.I. Zalewska, J.M. Scott, G. Kiarszys (red.), Materiality of Troubled Pasts. Archaeologies of Conflicts and Wars. Warszawa-Szczecin: 55-82.

Zalewska A.I., Cyngot D. 2017. Problem zanikania pamięci o miejscach spoczynku żołnierzy poległych w walkach nad Rawką i Bzurą w latach 1914–1915. “Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica” 32: 131-173.

Zalewska A.I. 2018. Ewidentne relikty wojen XX wieku w ewidencji zabytków. Oddziaływanie wyników badań z zakresu archeologii wsp.łczesności w przestrzeniach konserwatorskiej i publicznej. “Kurier Konserwatorski” 15: 42-53.

Zalewska A.I., Cyngot D., Czarnecki J., Kiarszys G. 2018. Miejsca spoczynku poległych w toku Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą – ich zaistnienie, trwanie i zanik … oraz poznanie i ochrona. W: M. Karczewska (red.) Cmentarze wojenne I wojny światowej po stuleciu. Stan badań i ochrony. Białystok: 71-102.

Zalewska A.I., Cyngot D., Czarnecki J., 2019. Nieoczywiste miejsca(w) pamięci w aktualnych granicach gminy Nieborów w świetle danych archiwalnych, teledetekcyjnych i archeologicznych. W: M. Karczewska (red.), Cmentarze i pomniki I wojny światowej po stuleciu. Stan badań i ochrony. Białystok: 89-120.

Zalewska A.I., Cyngot D., Czarnecki J., Kiarszys G. 2019. Czysto ludzka sprawa? Archeologiczne przywracanie pamięci o trudnej przeszłości poprzez tropienie naturo-kulturowych przemian cmentarzy wojennych. “Folia Praehistorica Posnaniensia” XXIII: 189-229.

***

Założenie z 2014 roku: Jest wysoce prawdopodobne, że zarówno ww. publikacja, a wcześniej spotkania z lokalną ludnością, bieżące upowszechnianie wiedzy o wynikach badań, dokumentacja fotograficzna, filmowa, reportaże, artykuły oraz wystąpienia członków Zespołu Naukowego APP na krajowych i międzynarodowych konferencjach naukowych – staną się istotnym elementem rozwoju uspołecznionej i zre-socjalizowanej Archeologii Współczesnej Przeszłości oraz podwaliną archeologii stosow(a)nej w Polsce.