Archeologiczne Przywracanie Pamięci o Wielkiej Wojnie. Materialne pozostałości życia i śmierci w okopach na froncie wschodnim oraz stan przemian krajobrazu pobitewnego w rejonie Rawki i Bzury
(1914-2014)
(akronim APP)
Finansowanie: Narodowe Centrum Nauki
Rodzaj projektu: HS SONATA BIS
Czas trwania projektu: 2014-2018
Planowany okres realizacji projektu (w miesiącach): 54
Liczba wykonawców projektu: 10 (Zespół Powołany do realizacji projektu APP)
Projekt realizowany jest w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie
Kontakt: azalew@op.pl
Słowa kluczowe: ARCHEOLOGIA KONFLIKTU, ARCHEOLOGIA PIERWSZEJ WOJNY ŚWIATOWEJ, MATERIALNE POZOSTAŁOŚCI WOJNY POZYCYJNEJ, FRONT WSCHODNI, PAMIĘĆ.
Zasadnicze cele projektu to:
* przywrócenie pamięci o froncie wschodnim pierwszej wojny światowej nad Rawką i Bzurą i pobudzenie refleksji nad wartością i ewentualną sprawczością krajobrazów naznaczonych wojną jako materialnych przestróg;
* wzbogacenie wiedzy o życiu i śmierci żołnierzy w okopach Wielkiej Wojny;
* zaktualizowanie wyobrażeń o specyfice i następstwach działań zbrojnych, jakie miały miejsce w dorzeczu Rawki i Bzury oraz rozpoznanie i kształtowanie znaczeń i wartości tych wyobrażeń we współczesności;
* zapewnienie godnego pochówku szczątkom żołnierzy, odnalezionym na polu bitwy oraz zlokalizowanie i zdelimitowanie zapomnianych, zaniedbanych, często zaoranych cmentarzy wojennych;
* zadokumentowanie i interpretacja aktualnego stanu zachowania unikalnego krajobrazu pogazowego stanowiącego kontekst inicjacji bojowego użycia broni chemicznej;
* objęcie ochroną i konserwacją unikalnych materialnych reliktów Wielkiej Wojny rozpoznanych w trakcie archeologicznego przywracania pamięci o Wielkiej Wojnie, zwłaszcza na terenie Puszczy Bolimowskiej.
Są to zadania dla historyków, polemologów, badaczy historii wojskowości i konfliktów, bronioznawców, ale także zaangażowanych społecznie archeologów,regionalistów, pasjonatów historii etc…
Cele badawcze projektu realizowane są od lipca 2014 roku z użyciem stosownych, optymalnych i dostępnych nam metod i strategii badawczych. Obszar badań został wytyczony w efekcie kwerendy archiwalnej i dookreślenia aktualnego stanu wiedzy na temat działań wojennych w latach 1914-1915 nad Rawką i Bzurą (zad.1).
Aktualnie, obszar badań APP obejmujący materialne relikty pola bitwy [od Sochaczewa (na płn.), po Skierniewice (na płd.) i od Nieborowa (na zach.) po Miedniewice (na wsch.)] poddawany jest wnikliwej analizie z użyciem metod nieinwazyjnych (zad. 2) i metod inwazyjnych (zad. 3).
Gromadzony zasób danych zawiera wyniki:
- badań powierzchniowych (w obrębie 9 obszarów AZP);
- analiz Numerycznego Modelu Terenu, stworzonego przez Członków Zespołu APP w oparciu o dane ze skaningu laserowego powierzchni ziemi (LIDAR),
- analiz zdjęć lotniczych archiwalnych i wykonanych współcześnie (nalot wykonano w lipcu 2016 roku),
- badań geofizycznych (magnetycznych, elektrooporowych i georadarowych).
Umożliwia to tworzenie charakterystyki kondycji badanego obszaru oraz wytyczania, ograniczonych do niezbędnego minimum zakresów archeologicznych badań inwazyjnych (wykopaliskowych). Interpretacja wyników badań prowadzi do rozpoznawania, interpretacji i dokumentowania materialnych pozostałości zapomnianych, niemal nieczytelnych w terenie cmentarzy wojennych i mogił wojennych oraz miejsc w których spoczywają nie pochowane dotąd szczątki poległych w boju żołnierzy oraz okopów, pozycji ogniowych, ziemianek, lazaretów i wielu specyficznych obiektów i zabytków ruchomych pozostałych po Wielkiej Wojnie nad Rawką i Bzurą.
W toku realizacji projektu, poprzez korelowanie różnego typu informacji źródłowych, następuje sukcesywne dookreślanie stanu przemian badanego krajobrazu pobitewnego oraz cech procesów antropogenicznych, jakie zaszły na tym obszarze w latach 1914-2014.
W efekcie, w oparciu o wyniki badań APP podejmowane są przez archeologów starania, by miejsca o szczególnym znaczeniu i nasyceniu materialnymi pozostałościami Wielkiej Wojny zostały uczytelnione, przez co uobecnione w świadomości społecznej (jest to szczególnie istotne w odniesieniu do zapomnianych Cmentarzy Wojennych) i objęte ochroną konserwatorską – jako stanowiska archeologiczne, czy co sugerujemy w odniesieniu do strefy zdelimitowanej w efekcie badań archeologicznych – jako Park Kulturowy i docelowo – jako Pomnik Historii.
Zakończenie projektu nastąpi w 2018 roku (w setną rocznicę odzyskania przez Polskę Niepodległości – wywalczonej również nad Rawką i Bzurą). Specyfika badań oraz wyjątkowość materialnych korelatów Wielkiej Wojny, które do tej pory nie były poddawane w nauce polskiej tak kompleksowej refleksji z użyciem metod archeologicznych, zaprezentowana zostanie szerokiemu gronu potencjalnie zainteresowanych odbiorców w po-projektowej monografii, która jak mamy nadzieję okaże się publikacją istotną zarówno merytorycznie jak i kulturotwórczo.
(opracowanie Anna Zalewska – 1.08.2016).
Harmonogram projektu APP:
na okres od lipca 2014 r. do lipca 2017 roku planowane jest zlokalizowanie, zadokumentowanie i zbadanie obiektów, które przybliżą nas do dwóch aspektów:
1/ obrazu życia Żołnierzy Wielkiej Wojny
(a) pozostałości linii frontu
(b) pozostałości „zaplecza działań zbrojnych”
2/ obrazu śmierci Ofiar Wielkiej Wojny
m.in. poprzez badanie
(a) fragmentów tzw. „ziemi niczyjej”
(b) kontekstu jednego z kraterów pominowych
(c) zlokalizowanych w trakcie b. powierzchniowych miejsc spoczynku zaginionych w boju etc.
(d) stanu zachowania i lokalizacji licznych cmentarzy i mogił wojennych.
Nasze prace prowadzone są możliwie nieinwazyjnie i możliwie transdyscyplinarnie.
Zadania projektowe:
Zadanie nr 1:
Kwerenda źródłowa, rozpoznanie problemu i analogii z zakresu archeologii pierwszej wojny światowej w Europie zachodniej i wschodniej
Termin: 1 lipca 2014 – 30 grudnia 2017
1. Uszczegółowienie ‘obrazu’ wojny pozycyjnej, w tym ataków gazowych i wojny minowej, na podstawie kwerend źródłowych (badania archiwalne);
2. Określenie stanu badań oraz wyciągnięcie wniosków z krajowych i zagranicznych opracowań naukowych odnoszących się do ww. zagadnień;
3. Rozpoznanie stanu badań archeologicznych odnoszących się do materialnych pozostałości po I wojnie światowej (ze szczególnym uwzględnieniem obszarów, na których doszło do użycia broni chemicznej).
Zadanie nr 2:
Badania nieinwazyjne
Termin: 20 lipca 2014- 20 lipca 2017
4. Wykonanie Numerycznego Modelu Terenu z zastosowaniem technologii LIDAR dla obszaru toczonych walk i jego zaplecza;
5. Lokalizacja tzw. terenowych form własnych, powstałych w wyniku analizowanych wydarzeń z lat 1914-1915 oraz powiązanie ich z danymi źródłowymi i kartograficznymi zaświadczającymi o ówczesnych i późniejszych procesach;
6. Badania powierzchniowe na obszarze objętym projektem (rejon walk i ich zaplecze);
7. Delimitacja badań geofizycznych na podstawie wyników badań powierzchniowych;
8. Przeprowadzenie badań geofizycznych w celu uchwycenia charakterystycznych pozostałości toczonych walk, typu:
– chodniki minowe, kamuflety, hałdy z kopania chodników
– pozostałości po wojnie minowej – kratery, zasypane okopy i ziemianki
– okopy i inne elementy obrony biernej przewidywane w regulaminach walki;
9. Wydzielenie i delimitacja stanowisk najbardziej narażonych na całkowite zniszczenie i jednocześnie mających największą wartość informacyjną, które poddane zostaną badaniom wykopaliskowym;
10. Nieinwazyjne rozpoznanie materialnych cech obiektów szczególnych oraz analiza, dokumentacja i interpretacja reliktów zdarzeń sprzed 100 lat.
Zadanie nr 3:
Badania inwazyjne (wykopaliskowe)
Termin: 15 września 2014- 30 listopada 2016
11. Przeprowadzenie weryfikacyjnych badań wykopaliskowych w celu: – uzyskania danych do analiz porównawczych oraz – możliwie szerokiego spektrum danych pomocnych w interpretacji materialnych reliktów Wielkiej Wojny.
Zadanie nr 4:
Inwentaryzacja, konserwacja, opracowywanie i interpretacja znalezisk ruchomych i nieruchomych
– w świetle różnorodnych źródeł wiedzy nt. wojny pozycyjnej na froncie wschodnim
Termin: 15 grudnia 2014- 20 maj 2018
Zadanie nr 5:
Opracowanie naukowe wyników badań, promocja upowszechnianie wiedzy nt. frontu wschodniego w kraju i za granicą oraz udostępnienie wyników badań lokalnej społeczności
Termin: 1 sierpnia 2014 – 30 grudnia 2018
Wymiernym efektem projektu będzie
I) objęcie ochroną konserwatorską miejsc o szczególnej wartości poznawczej i społecznej,
II) zainicjowanie procesu przypominania o istocie i istotności Wielkiej Wojny na froncie wschodnim
Przyczynić się do tego może planowana bogato ilustrowana publikacja (roboczy tytuł: Archeologia Pierwszej Wojny Światowej nad Rawką i Bzurą), która będzie:
– szansą na opisanie znoju wojny sprzed stu lat doświadczanej przez żołnierzy oraz przez lokalną ludność, której przedwojenna codzienność legła w gruzach;
– pierwszym (jak nam się obecnie wydaje) w dziejach archeologii środkowowschodniej Europy opracowaniem odnoszącym się w sposób kompleksowy i metodyczny do pamięci miejsc i materii o froncie wschodnim.
Do współtworzenia publikacji zaproszeni zostaną wszyscy członkowie Zespołu Naukowego, biorący udział w toku realizacji projektu (10 osób) oraz ewentualnie inni autorzy – specjaliści, którzy zechcą się pochylić nad zagadnieniami wynikającymi z realizacji projektu APP, w tym nad zabytkami pozyskanymi w trakcie realizacji projektu.
W publikacji zostaną zaprezentowane wyniki badań APP – na ich zakres i stopień uszczegółowienia będzie miała wpływ analiza szans i zagrożeń, płynących z lektury tego typu pracy na substancję zabytkową.
Jest wysoce prawdopodobne, że zarówno ww. publikacja, a wcześniej spotkania z lokalną ludnością, bieżące upowszechnianie wiedzy o wynikach badań, dokumentacja fotograficzna, filmowa, reportaże, artykuły oraz wystąpienia członków Zespołu Naukowego APP na krajowych i międzynarodowych konferencjach naukowych – staną się istotnym elementem rozwoju uspołecznionej i zre-socjalizowanej Archeologii Współczesnej Przeszłości oraz podwaliną archeologii stosow(a)nej w Polsce.
UWAGA: Zapraszamy do współpracy zainteresowanych wydarzeniami z lat 1914-1915 na froncie wschodnim oraz pamięcią materii m.in.
- bronioznawców,
- historyków wojskowości,
- leśników,
- geofizyków,
- etyków, socjologów,antropologów,
- reprezentantów nauk ścisłych,
- pasjonatów historii (etc.).
Anna Zalewska
Pomysłodawczyni i kierownik projektu APP