W czasie Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą – od grudnia 1914 do lipca 1915 – tylko na odcinku frontu między Sochaczewem a Skierniewicami walczące armie poniosły ogromne straty. Również ucierpieli mieszkańcy ziem zagarniętych przez działania wojenne …
Bitwa o Przyczółek Bolimowski, określana też jako Bitwa nad Rawką i Bzurą lub Bitwą pod Bolimowem, toczona była od grudnia 1914 roku do lipca 1915 przez jednostki 1, 2 i 5 armii rosyjskich i 9 armii niemieckiej. Odcinek linii działań wojennych między Sochaczewem na północy a Skierniewicami na południu, od Łowicza na zachodzie po Wiskitki i Żyrardów na wschodzie, o długości 17 km w dorzeczu Rawki i Bzury, to zarówno unikatowe archiwum ziemi, świadectwo czasów minionych, jak i złożone wyzwanie.
Doszło na tym odcinku do bardzo intensywnych (zarówno w sensie materialno-przestrzennymi, jak i społeczno-kulturowym) procesów i przemian.
Rosyjska obrona oparła swe pozycje na wysokich wschodnich brzegach rzek Bzura i Rawka. Jednak na kilkunastokilometrowym odcinku u ujścia Rawki do Bzury, niski i podmokły wschodni brzeg nie nadawał się do obrony i strona rosyjska odsunęła linię frontu o około 3 km od Rawki, opierając ją na wsiach Zakrzew, Sucha, Borzymów, Humin, Wola Szydłowiecka i Mogiły, które ufortyfikowała…
KALENDARIUM
Pod koniec 1914 r. wojna manewrowa na w froncie wschodnim, przekształciła się w wojnę pozycyjną.
18.12.1914 r. Wojska niemieckie weszły do Bolimowa, wojska rosyjskie zajmowały pozycje na utworzonej linii obrony, rozpoczęła się krwawa, długotrwała wojna pozycyjna
Zimowa Bitwa nad Rawką (styczeń/luty 1915)
styczeń 1915 – wielokrotne próby zastosowania pocisków gazów, zawierających substancje drażniące i łzawiące podejmowane przez armię niemiecką w rejonie walk nad Rawką i Bzurą
31.01.1915 – pierwszy w historii atak z masowym użyciem broni chemicznej:
Niemcy prócz ciężkiej artylerii użyli nie mniej niż 18.000 pocisków z gazem łzawiącym oraz drażniącym.
Kampania wiosenna nad Rawką (luty–maj 1915)
Lokalne starcia armii niemieckiej i rosyjskiej z użyciem broni artyleryjskiej i strzeleckiej. W tym czasie oddziały armii rosyjskiej dokonywały też ataków minowych, tj. podkopując się pod pozycje niemieckie, wysadzili je w powietrze.
Użycie gazów trujących (maj–lipiec 1915):
31 maja 1915 – Armia Cesarstwa Niemieckiego użyła około 12000 butli z których wypuścili 240 ton zabójczego chloru (między Majdanem Bolimowskim a Zakrzewem).
12 czerwca 1915 – kolejny atak bronią chemiczną – Niemcy użyli około 4500 butli z chlorem (między Suchą i Zakrzewem).
6 lipca 1915 – Armia Niemiecka wypuściła lotny chlor z 9 000 butli (między Wolą Szydłowiecką a Zakrzewem).
W tych atakach, na skutek użycia broni chemicznej zagazowanych zostało tysiące żołnierzy Armii Rosyjskiej. Ofiarami ataków chemicznych byli też żołnierze Armii Niemieckiej.
16-17 lipca 1915 koniec walk nad Rawką.
Dla miejscowej ludności nadszedł TRUDNY czas odbudowy zniszczonych gospodarstw i powrotu do normalności czasu (s)pokoju.
Opracowanie: Anna Zalewska
Więcej informacji MOŻNA ZNALEŹĆ w artykułach i publikacjach książkowych:
vol. I.
Anna I. Zalewska (red.)
ARCHEOLOGICZNE PRZYWRACANIE PAMIĘCI O WIELKIEJ WOJNIE w rejonie Rawki i Bzury (1914-1915).
Wydawnictwo IAE PAN. Warszawa 2019.
vol. II.
Zalewska Anna I., Czarnecki Jacek, Kiarszys Grzegorz
KRAJOBRAZ WIELKIEJ WOJNY. Front nad Rawką i Bzurą (1914-1915) w świetle teledetekcji archeologicznej i źródeł historycznych. Wydawca: FPLH et al. Warszawa 2019.
UWAGA: Publikacja wyprzedana.
Brak możliwości zakupu tej publikacji za pośrednictwem tej strony i FPLH (stan na: marzec 2024)
SPIS TREŚCI książki pt. “KRAJOBRAZ WIELKIEJ WOJNY…” (Zalewska, Czarnecki, Kiarszys 2019):
Wprowadzenie
Część I. Wgląd w przestrzenność pola bitwy w rejonie Rawki i Bzury
I.1. Zanim nadeszła wojna. Wszystko jest jeszcze na swoim miejscu
I.2. Powiązania: sieć komunikacyjna i lokalizacja linii frontu
I.3. Wgląd w proces przemian krajobrazu w rejonie Rawki i Bzury
I.4. Typowanie odcinków pola bitwy jako miejsc węzłowych
I.5. Wnioski
Część II. Potencjał informacyjny metod teledetekcyjnych w rejestrowaniu śladów Wielkiej Wojny
II.1. Krajobraz jako zespolenie czynników naturo-kulturowych i jako siła
II.2. Propozycja interpretacji funkcjonalnej śladów I wojny światowej w rejonie Rawki i Bzury
II.3. Przeszkody wodne i ich korelacja z instalacjami komunikacyjnymi i umocnieniami polowymi
II.4. Organizacja przestrzeni frontowej: fortyfikacje na obszarach zalesionych, szlaki komunikacyjne oraz ich ochrona
II.5. Fortyfikacje polowe i ich funkcje w świetle danych teledetekcyjnych
II.6. Stanowiska artylerii i ślady jej użycia
II.7. Frontowe i tyłowe obozowiska wojskowe
II.8. Wnioski
III.1. Charakterystyka zbioru unikatowych ukośnych zdjęć lotniczych wykonanych w 1915 roku
III.2. Dane techniczne i czytelność fotografii lotniczych wykonanych w 1915 roku w rejonie Rawki i Bzury
III.3. Zwiad lotniczy nad Rawką i Bzurą w latach 1914 i 1915 55
III.3.1. Zwiad balonowy
III.3.2. Samoloty zwiadowcze
III.3.3. Zadania jednostek rozpoznawczych
Część IV. Miejsca węzłowe w rejonie Rawki i Bzury (I-V)
IV.1. Odcinek frontu w rejonie wsi Joachimów-Mogiły. Relikty fortyfikacji polowych (I)
IV.2. Wola Szydłowiecka w świetle źródeł historycznych. Miejsce nieuchwytne dla metod teledetekcyjnych (II)
IV.3. Organizacja umocnień polowych w rejonie Humina i „Wzgórza 95” (III)
IV.4. Odcinek frontu w rejonie Borzymowa vel Borzymówki (IV)
IV.5. Organizacja przestrzenna frontu w pobliżu wsi Zakrzew i ujścia rzeki Suchej do Bzury (V)
Część V. Archeologiczny krajobraz Wielkiej Wojny w rejonie Rawki i Bzury
Landscape of war in the light of archeological remote sensing: summary
Krajobraz wojny w świetle teledetekcji archeologicznej: podsumowanie
Bibliografia
Wykaz skrótów
Noty o Autorach
vol. III.
Anna I. Zalewska (red.)
ARCHEOLOGIA WIELKIEJ WOJNY JAKO WYZWANIE.
Warszawa-Lublin 2021.
UWAGA: Publikacja wyprzedana.
Brak możliwości zakupu tej publikacji za pośrednictwem tej strony i FPLH (stan na: marzec 2024)
SPIS TREŚCI
Słowem wstępu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Część I. Archeologia frontu wschodniego jako wyzwanie społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1. Poznawanie i uobecnianie znaczących dla kultury materialnych śladów frontu wschodniego
Wielkiej Wojny z perspektywy metodologicznej. Relacje, interakcje, powiązania i wyzwania . . . 19
Anna Izabella Zalewska
2. Dobra materialne i surowce pozyskiwane przez walczące strony w związku z wojną: odcinek
frontu wschodniego Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą w archiwaliach i w źródłach archeologicznych
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Dorota Cyngot
3. Straty ludzkie wynikłe z zastosowania przez armię niemiecką trującego chloru w pierwszym
ataku falowym na terenie dzisiejszej Polski. Maj 1915 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Anna Izabella Zalewska
4. Charakterystyka aktywnych substancji chemicznych potencjalnie obecnych na polu bitwy w rejonie
Bzury i Rawki w 1915 roku oraz ich pozostałości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Andrzej Chałas, Maciej Śliwakowski
5. Charakterystyka szczątków kostnych żołnierzy poległych w toku działań zbrojnych w latach
1914-1915, zadokumentowanych w ramach badań archeologicznych na Równinie Łowicko-Błońskiej
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Justyna Marchewka, Anna Szarlip-Myśliwiec
6. Miejsca spoczynku poległych żołnierzy, w tym (nie)obecne mogiły zbiorowe i tzw. „wyekshumowane
cmentarze wojenne”, jako miejsca znaczące dla kultury i jako wyzwania społeczne . . . . . 89
Anna Izabella Zalewska (oraz zespół APP i AFW)
Część II. Archeologia frontu wschodniego jako wyzwanie poznawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
7. Znaleziska archeologiczne z okresu I wojny światowej z przedinwestycyjnych badań archeologicznych
przeprowadzonych w latach 2005-2007 w Bolimowie, gmina Bolimów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Piotr Świątkiewicz
8. Materialne pozostałości Wielkiej Wojny w świetle wyników badań wykopaliskowych wyprzedzających
budowę autostrady A-2, przeprowadzonych w 2008 roku w Miedniewicach, gmina
Wiskitki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Dariusz Wyczółkowski, Dorota Cyngot
9. Relikty infrastruktury zapleczowej zbadane w ramach planowych, proaktywnych badań archeologicznych
na terenie gminy Nieborów w latach 2014-2018 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Anna Izabella Zalewska, Jacek Czarnecki, Angelika Bachanek
10. Materialne pozostałości elementów fortyfikacji polowych, zasieków i drutów kolczastych z okresu
I wojny światowej. Studium przypadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Jacek Czarnecki
11. Pozostałości amunicji artyleryjskiej, granatów ręcznych i karabinowych z badań archeologicznych
frontu nad Rawką i Bzurą (1914-1915) jako wyzwanie poznawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Krzysztof Karasiewicz
12. Ludzki aspekt życia w okopach Wielkiej Wojny. Przedmioty związane z wyżywieniem żołnierzy
walczących w rejonie Rawki i Bzury w latach 1914-1915 z perspektywy archeologicznej . . . . . . 179
Angelika Bachanek
13. Charakterystyka archeozoologiczna szczątków kostnych zadokumentowanych w wyniku
archeologicznych badań wykopaliskowych na polu bitwy frontu wschodniego Wielkiej Wojny
w dorzeczu Rawki i Bzury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Joanna Piątkowska-Małecka
14. Archeologiczne zabytki skórzane z frontu wschodniego I wojny światowej i ich wartość naukowa
i historyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Jarosław Rostkowski
15. Znaleziska szklane z badań archeologicznych przeprowadzonych na obszarze pola bitwy nad
Rawką i Bzurą (1914-1915) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Kamila Baturo
16. Ceramika z pola bitwy z frontu wschodniego I wojny światowej i jej wartość poznawcza. Ogólna
charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Magdalena Bis
Część III. Archeologia frontu wschodniego jako wyzwanie konserwatorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
17. Konserwacja zabytków metalowych z I wojny światowej frontu wschodniego jako wyzwanie
konserwatorskie. Studium przypadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Krzysztof Karasiewicz
18. Metody teledetekcyjne i analizy GIS w badaniach krajobrazu pola bitwy na Równinie Łowicko-Błońskiej
(1914-1915) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
Grzegorz Kiarszys
19. Krajobraz pogazowy: in situ i w E-wymiarze. Materialne ślady frontu wschodniego Wielkiej Wojny
jako muzeum bez ścian, destynacje turystyki kulturowej i pobudki do refleksji . . . . . . . . . . . 279
Anna Izabella Zalewska, Jacek Czarnecki
20. Mikroprzewodnik po historycznym polu bitwy w przestrzeni realnej i wirtualnej. Szlak pamięci
o Wielkiej Wojnie frontu wschodniego jako wysiłek pamięci i przejaw praktyk społecznych. Studium
przypadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Anna Izabella Zalewska, Jacek Czarnecki
21. Kwestia zasadności wspólnotowej ochrony śladów Wielkiej Wojny w obliczu radykalnych przemian
krajobrazowych. Protest przeciwko niszczącym następstwom planowanego Centralnego
Portu Komunikacyjnego w dorzeczu Rawki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
Anna Izabella Zalewska
Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .384
