Damnosa Hereditas /

„KRZYK O POKÓJ” /

źródła wiedzy (1915-2025).

Cmentarz wojenny „Czarne Błotko”

oraz relikty fortyfikacji polowych Wielkiej Wojny

Realizacja projektu część badawcza/naukowa:

Cmentarz wojenny pn. Czarne Błotko i relikty fortyfikacji polowych Wielkiej Wojny, usytuowane tuż przy Autostradzie Wolności (A2), na wysokości wsi Wola Szydłowiecka na terenie gminy Bolimów w woj. łódzkim to w roku 2025 przedmiot troski i badań realizowanych w ramach interdyscyplinarnego projektu. Poprzez te badania dajemy wyraz naszej pamięci o wydarzeniach wojennych, które boleśnie dotknęły w 1915 roku mieszkańców zamieszkujących obszar w dorzeczach Bzury i Rawki oraz dotkliwie odmieniły lub w przypadku poległych zakończyły losy setek tysięcy żołnierzy Wielkiej Wojny oraz ich rodzin i bliskich.

Celem zadania jest wnikliwe zbadanie wytypowanego obszaru – ukierunkowane na doprecyzowanie i uzasadnienie północno-zachodniego (NW) zasięgu ‘stanowiska wielkoobszarowego’. Określenie specyfiki i granic tego ‘stanowiska’ (tj. elementu krajobrazu historycznego pola bitwy i jego kontekstu), jest efektem badań zrealizowanych w latach 2014-2024. Natomiast aktualnie, stanowisko to jest przedmiotem procedowania jako wpisu do rejestru zabytków przez WUOZ Łódź.  Będące przedmiotem tego zadania doprecyzowanie informacji nt. skraju NW tego stanowiska o pow. 0,5ha z czego 35% stanowi powierzchnia zapomnianego i wciąż zaniedbanego cmentarza wojennego, na którym może spoczywać około 2500 poległych żołnierzy jest pilne i konieczne z powodów społecznych, administracyjnych i poznawczych.

Zakładanym rezultatem jest otoczenie ochroną cmentarza wojennego oraz fortyfikacji polowych z czasu I wojny światowej we wsi Wola Szydłowiecka, które nastąpi w efekcie działań badawczych odnoszących się do dziedzictwa problematycznego damnosa hereditas. Rezultatem realizacji projektu, będzie też stworzenie warunków do upowszechniania wiedzy na temat  tego rodzaju dziedzictwa poprzez ukazanie cmentarza wojennego jako „kazania o pokoju” w efekcie działań wpisujących się w edukację dla pokoju.

Projekt realizowany od wiosny do zimy 2025 roku pn. „Cmentarz wojenny i relikty fortyfikacji polowych Wielkiej Wojny – damnosa hereditas, kazanie o pokoju i źródło wiedzy” uzyskał finansowanie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego przeznaczone na program „Ochrona zabytków archeologicznych 2025”.

Należy podkreślić fakt, że w opinii Łódzkiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków:  przeprowadzenie badań archeologicznych cmentarza wojennego z okresu I wojny światowej we wsi Wola Szydłowiecka jest więc ze wszech miar uzasadnione, stanowiąc istotny krok na drodze do objęcia tego miejsca ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków.

Cmentarz wojenny pn. “Czarne Błotko” we wsi Wola Szydłowiecka (gmina Bolimów, woj. łódzkie).

Opis działań realizowanych w ramach głównego zakresu zadania

Rozpoznanie i dokumentacja nieruchomych zabytków archeologicznych nastąpi w planowanym zadaniu, w efekcie działań, które zostaną zrealizowane w ramach głównego zakresu zadania. Będą one realizowane w tramach etapów stratygraficznego, odkrywczego i badawczego procesu archeologicznego – ukierunkowanego przede wszystkim na działania nieinwazyjne.

Realizacja działań w ramach głównego zakresu zadania nastąpi na kilku etapach:

ETAP I: Prace i badania studyjne

* korelacja danych archeologicznych, historycznych, antropologicznych, teledetekcyjnych w środowisku GIS odnoszących się zarówno do:

– kontekstu pierwotnego (proces dziejowy 1914-1915) jak i

– różnego typu wieloczasowych i wielopodmiotowych procesów podepozycyjnych (proces 1918-2018) tj. do czasu przez zaingerowaniem (zniszczeniem) szerszego, bezpośredniego kontekstu w efekcie budowy Autostrady A2, które wygenerowało tzw. lukę informacyjną w okolicy wsi Wola Szydłowiecka).

Cmentarz wojenny pn. “Czarne Błotko” we wsi Wola Szydłowiecka (gmina Bolimów, woj. łódzkie).

Uwaga: Badania nieinwazyjne z zastosowaniem metody badań powierzchniowych w tym, prace polegające na prospekcjach terenowych zaplanowane zostały na wiosnę i lato 2025 roku.

Nastąpi wówczas: przygotowanie terenu do badań, czyszczenie podszytu etc., zebranie i wywóz śmieci zalegających w kontekście cmentarza i reliktów fortyfikacji, w tym eternitu, który zalega aktualnie w kontekście i w obrębie cmentarza wojennego.

SERDECZNIE ZAPRASZAMY DO WSPÓŁPRACY WSZYSTKICH ZAINTERESOWANYCH PRZYWRÓCENIEM PAMIĘCI POLEGŁYCH ŻOŁNIERZY ORAZ OFIAR CYWILNYCH WIELKIEJ WOJNY A TAKŻE PROCESEM ZAPEWNIANIA TROSKI I OCHRONY CMENTARZOWI WOJENNEMU.

Bardzo liczymy na zaangażowanie miejscowych aktywistów pamięci, badaczy społecznych, regionalistów, młodzież szkolną, studentów archeologii oraz seniorów

ETAP II: Badania terenowe

II.1. Prace pomiarowe i dokumentacyjne

m.in.: wyznaczenie siatki stałych punktów orientacyjnych – osnowy XYZ służących do dokładnej lokalizacji obszarów badań. Stabilizacja i opisy topograficzne punktów siatki rozmieszczonej co 50m na terenie cmentarzy. Punkty zostaną dowiązane do układu współrzędnych PUWG: 1992 (zgodny z Geoportal.gov.pl) z użyciem systemu GPS RTK, a następnie wyznaczone z użyciem tachimetru elektronicznego Total Station.

II.2. Dokumentowanie mikroreliefu rzeźby terenu

Pozyskanie informacji o niewielkich formach terenowych, które mogą dać podstawę dla rozpoznania wewnętrznej formy organizacji (układu) grobów, mogił zbiorowych lub zapadlisk po-ekshumacyjnych w obrębie cmentarza wojennego. Nastąpi to poprzez precyzyjny pomiar topograficzny w celu uchwycenia niewielkich form rzeźby terenu w siatce 0.5x0x5 m na obszarze 50mx50m ok.10 000 punktów pomiarowych.

II.3. Kompleksowe badania z zastosowaniem metod geofizycznych

W efekcie zastosowania których nastąpi pozyskanie informacji o obiektach niewidocznych na powierzchni do określonych głębokości oraz ich interpretacja i triangulacje z pozostałymi danymi uzyskanymi w toku realizacji projektu.

II.4. Badania archeologiczne inwazyjne (tj.) badania sondażowe do 100 m2

Badania te zostaną zrealizowane z zastosowaniem metody wykopaliskowej, w miejscach wytypowanych w procesie badawczym wykorzystaniem metod nieinwazyjnych. Zaplanowano też inwentaryzację i konserwację zachowawczą potencjalnie pozyskanych zabytków ruchomych. Uzasadnienie: aktualnie, jako uzasadnione – w celu określenia chronologii potencjalnych procesów podepozycyjnych w obrębie cmentarza oraz układy i specyfiki grobów (pojedyncze lub zbiorowe), traktowane są wyniki badań z wykorzystaniem metody wykopaliskowej. Mamy tu bowiem do czynienia z sytuacją, gdy powierzchnia jest określona względem śladowo czytelnych wyniesień (wałów dookolnych), wyznaczających zakres cmentarza, lecz stanowisko nie zostało dotychczas wpisane do rejestru zabytków.

II.5. Ekspertyzy/ opinie naukowe/ inne działania specjalistyczne

W ramach działań dodatkowych z zakresu programu: rozpoznanie i dokumentacja nieruchomych zabytków archeologicznych zaplanowane zostało zastosowanie różnorodnych metod badań oraz dokumentacji cyfrowej, a także osiągnięć innych dyscyplin nauki.

Za adekwatne do potrzeb zadania zostały uznane obok badań sondażowych także badania geochemiczne o wysokiej gęstości próbkowania, w siatce o wymiarach 10 na 10 m.

ETAP III: Aktywności mające na celu upowszechnianie oraz pożytkowanie wyników badań DKW

Kluczową osią działań realizowanych w ramach głównego zakresu zadania będzie zbieranie, dokumentowanie, systematyzacja, opracowywanie, bieżące integrowanie, rektyfikowanie i korelowanie danych (wieloczasowych i o różnej specyfice – geoprzestrzennych i innych) oraz ich dopełnianie wynikami bieżących badań i rozpoznań w celu oraz opracowania materiałów i argumentów dla: WUOZ, NID, Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego (jednostka odpowiedzialna za cmentarnictwo wojenne) oraz MKiDN (jednostka odpowiedzialna za cmentarnictwo wojenne).

ZAKŁADANE REZULTATY:

– przygotowanie dokumentacji, która będzie mogła stanowić podstawę do rozpoczęcia procedury wpisu do rejestru zabytków;

– zintegrowanie dwóch zasadniczych powiązanych względem siebie i wzmacniających się rodzajów celów, tj.: poznawczych i społecznych:

W polu działań poznawczych nastąpią:

kwerendy naukowe/badania naukowe, zrealizowane zostaną na koszt UŁ a ich realizacja korzystnie wpłynie na uzyskane wyniki i następstwa planowanego zadania.

W polu działań prospołecznych odbędą się:

* warsztaty edukacyjne, edukacyjne projekcje/prezentacje multimedialne oraz wykłady/panele dyskusyjne/spotkania autorskie

Uznawszy za istotny i niezbywalny element procesu archeologicznego także praktyki i aktywności kulturotwórcze, w tym upowszechnianie wiedzy nt. wyników realizacji zadania oraz aktywności edukacyjne (cmentarze wojenne – jako najlepsze kazania o pokoju).

Nastąpi także etap upowszechniania wiedzy nt. wyników zrealizowanego zadania m.in. poprzez opracowanie, stworzenie i upublicznienie:

* tablicy informacyjnej (nt. cmentarza wojennego i ewentualnych pozacmentarnych miejsc spoczynku oraz reliktów fortyfikacji polowych w zachodniej części cmentarza) z uwzględnieniem wyników z przeprowadzonych badań;

* ulotki na ww. temat oraz plakatu;

* prezentacji multimedialnej, a także:

* przygotowanie i przeprowadzenie warsztatów in situ dla społecznych badaczy i opiekunów miejsc pamięci oraz dla miejscowej młodzieży i seniorów a także zorganizowanie i przeprowadzenie uroczystości upamiętniającej 110 rocznicę pierwszego w dziejach nowożytnej historii masowego zastosowania broni masowego rażenia w sytuacji bojowej (na terenie współczesnej Polski między styczniem a lutym 1915) oraz napadów armii niemieckiej z wykorzystaniem trującego chloru (falowe ataki gazowe), odnoszące się również do stanowiącego przedmiot realizacji zadania programu.

ZAINTERESOWANYCH UDZIAŁEM W WW. BADANIACH I / LUB WYDARZENIACH I AKTYWNOŚCIACH PROSPOŁECZNYCH ZAPRASZAMY DO KONTAKTU. SZCZEGÓŁOWE INFORMACJE NA TEMAT HARMONOGRAMU PRAC I DZIAŁAŃ PROSPOŁECZNYCH MOŻNA UZYSKAĆ POPRZEZ KONTAKT MAILOWY Z POMYSŁODAWCZYNIĄ I KOORDYNATORKĄ ZADANIA:

Anna Zalewska: azalew@op.pl (w okresie od kwietnia do listopada 2025 roku)

Cmentarz wojenny pn. “Czarne Błotko” we wsi Wola Szydłowiecka (gmina Bolimów, woj. łódzkie).

Fotografie Anna I. Zalewska, 2024 rok.

REALIZACJA PRAC TERENOWYCH: kwiecień – maj

KWIECIEŃ 2025:

Za nami realizacja pierwszego etapu prac terenowych tj.

Prace pomiarowe i dokumentacyjne na cmentarzu wojennym w Woli Szydłowieckiej

12 kwietnia 2025 na obszarze badawczym w Woli Szydłowieckiej, nastąpiło wyznaczenie siatki stałych punktów orientacyjnych – osnowy XYZ służących do dokładnej lokalizacji obszarów badań, a także stabilizacja i opisy topograficzne punktów siatki pomiarowej. Las nie jest łatwym środowiskiem badawczym. Szczęśliwie, relatywnie bliskie usytuowanie infrastruktury drogowej (Autostrada Wolności), było pomocne w stabilizacji tzw. reperów tj. punktów odniesienia.

Prace pomiarowe na cmentarzy wojennym w Woli Szydłowieckiej (fot. Anna Zalewska)

Dokumentowanie mikroreliefu rzeźby terenu

Jednym z etapów badań nieinwazyjnych jest zebranie wszelkich dostępnych informacji na temat procesów podepozycyjnych, w tym obok informacji historycznych (trwają kwerendy źródłowe), również danych, które stanowić będą podstawę interpretacji ewentualnych procesów, które zachodziły na badanym terenie miedzy 1915 a 2025 rokiem

W tym celu aby zebrać wszelkie możliwe dane potencjalnie pomocne w określaniu pierwotnej wewnętrznej formy organizacji cmentarza wojennego (w tym układu pojedynczych grobów, ewentualnych mogił zbiorowych lub zapadlisk po-ekshumacyjnych) wykonane zostały w dniach 25 i 29 kwietnia prace pomiarowe w obrębie cmentarza wojennego. Precyzyjne pomiary topograficzne w celu uchwycenia mikrorzeźby tj. niewielkich form rzeźby terenu w siatce 0.5x0x5 m objęły cały obszar cmentarza wojennego. W pracach udział wzięli studenci Archeologii Instytutu Archeologii UŁ oraz firma realizująca badania geofizyczne.

Badania terenowe na cmentarzy wojennym w Woli Szydłowieckiej, zbieranie danych pomocny w określeniu mikroreliefu (fot. Anna Zalewska)

Na obszarze badań spotkali się Wykonawcy badań geofizycznych i sondażowych, w celu określenia optymalnej strategii badawczej (foto Anna Zalewska)

Kompleksowe badania z zastosowaniem metod geofizycznych

Badania geofizyczne (trzy metody) realizowane są w przestrzeni cmentarza wojennego w Woli Szydłowieckiej oraz w jego kontekście. Ma to na celu pozyskanie i zadokumentowanie wszelkich dostępnych nam z zasosowaniem tych metod informacji o obiektach niewidocznych na powierzchni do określonych głębokości. Ich interpretacja i triangulacje z pozostałymi danymi uzyskanymi w toku realizacji projektu będzie pomocna w wytypowaniu obszaru który będzie badany z zastosowaniem metody wykopaliskowej. Obejmie ona obszar do 100 mkw.

Prace porządkowe:

Cały czas trwają prace porządkowe, mające na celu oczyszczenie przestrzeni cmentarza wojennego w Woli Szydłowieckiej i jego kontekstu z nieprzynależnych temu miejscu materialnych przejawów antropocenu (foto A. Zalewska)

Nie narzekamy na brak pracy w procesie porządkowania obszaru badań (foto Anna Zalewska)

MAJ 2025:

W dniach 1-5 maja zrealizowane zostały badania sondażowe. Zakresy wykopów zostały wytyczone z wykorzystaniem wyników badań geofizycznych oraz z uwzględnieniem dobrostanu drzew rosnących na cmentarzu, tak by żadne z nich nie ucierpiało.

Wytypowane wykopy oraz ich eksploracja z zastosowaniem archeologicznej metody wykopaliskowej przyniosły wiele odpowiedzi nt. specyfiki obiektów znajdujących się w obrębie cmentarza wojennego.

W efekcie badań terenowych z zastosowaniem metody wykopaliskowej na cmentarzu wojennym w Woli Szydłowieckiej rozpoznany został pierwotny układ jam grobowych (fot. Anna Zalewska).

Na cmentarzu wojennym w Woli Szydłowieckiej wykonana została dokumentacja archeologiczna oraz wytypowane zostały obiekty grobowe do eksploracji z zastosowaniem archeologicznej metody wykopaliskowej (fot. Anna Zalewska).

Każdy z wytypowanych do eksploracji oraz zbadanych z zastosowaniem metod archeologicznych obiektów grobowych na cmentarzu wojennym w Woli Szydłowieckiej, zawierał kości ludzkie oraz elementy wyposażenia żołnierskiego (fot. Anna Zalewska).

Niektóre spośród zadokumentowanych w jamach grobowych przedmiotów pozwalają na uszczegółowienie informacji nt. chowanych na tym cmentarzu wojennym żołnierzy. Analiza nawarstwień i układów stratygraficznych pozwala natomiast na interpretacje licznych i złożonych procesów podepozycyjnych, które następowały na badanym obszarze od 1915 roku po nasze czasy. W eksploracji miejsc pochówków wraz z archeologiami zaangażowanymi w prace terenowe, wzięły również udział dr Justyna Marchewka-Długońska oraz Doktorantka Veronika Bogdanovich z Wydziału Biologii i Nauk o Środowisku UKSW, które podjęły się wykonania analiz anatomo-antropologicznych odnalezionych szczątków kostnych poległych żołnierzy.

Badania sondażowe przeprowadzone na cmentarzu wojennym w Woli Szydłowieckiej miały charakter wielodyscyplinarny. Zadecydował o tym fakt, że wszystkie obiekty badane z zastosowaniem metody wykopaliskowej obiekty, zawierał kostne szczątki ludzkie. Przy ich eksploracji, zgodnie, dłoń w dłoń i z pełnym zaangażowaniem i uważnością na wszystkie szczegóły, pracowały antropolog (po lewej) i archeolog (po prawej) (fot. Anna Zalewska).

Etapy procesu badawczego były na bieżąco dokumentowane, zaś ingerencja w substancję cmentarza starliśmy się ograniczyć do minimum uznanego za konieczne do wykazania ponadczasowej wartości historycznej i naukowej cmentarza wojennego w Woli Szydłowieckiej (fot. Anna Zalewska).

Wnioski z badań zostaną zawarte w naukowym opracowaniu wyników oraz zaprezentowane w formie naukowej oraz popularnonaukowej m.in.:

WYKŁAD NAUKOWY: 21 maja 2025 w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego w Łodzi, g. 12:00, IA UŁ, s. 1C przy ul. Narutowicza 68

pt. Damnosa Hereditas i „kazania o pokoju”: Cmentarze wojenne Wielkiej Wojny w świetle badań z lat 2015-2025

WARSZTATY POPULARNONAUKOWE: 31 maja 2025 w Miejsko – Gminnym Ośrodku Kultury w Bolimowie, g. 15:00, M-GOK Bolimów, budynek przy Rynku w Bolimowie

pt. Cmentarze wojenne “krzykiem o pokój” w czasie niepokojów. Przykłady cmentarzy wojennych z Woli Szydłowieckiej – jako dziedzictwa, które jest dla nas i ciężarem i kazaniem i nadzieją!

prowadząca: Anna I. Zalewska (IA UŁ, FPLH)

Serdecznie zapraszamy!

Szczegóły na temat godziny i formy spotkania w trakcie którego zaprezentujemy wnioski z realizacji projektu naukowego pt. „Cmentarz wojenny i relikty fortyfikacji polowych Wielkiej Wojny – damnosa hereditas, kazanie o pokoju i źródło wiedzy” pojawią się wkrótce

na tej stronie (tj. www.archeomemory.pl) oraz na stronach instytucji partnerskich: IA Uniwersytetu Łódzkiego oraz M-GOK Bolimów.

Kadr z badań na cmentarzu wojennym Czarne Błotko, maj 2025. Fot. A.I. Zalewska

Realizacja projektu część prospołeczna:

110 rocznica ataku falowego z użyciem chloru przez armię niemiecką na froncie wschodnim: 31 maja 2025: warsztaty pt. CMENTARZE WOJENNE „KRZYKIEM O POKÓJ” w czasie niepokoju

Dnia 31 maja 2025, w godz. 15:00-16:00 w Miejsko-Gminnym Ośrodku Kultury w Bolimowie (ul. Rynek Kościuszki 19 odbyły się warsztaty i prelekcja pt. CMENTARZE WOJENNE „KRZYKIEM O POKÓJ” W CZASIE NIEPOKOJÓW. Wydarzenie – w ramach obchodów 110 rocznicy zastosowania po raz pierwszy na masową skalę na froncie wschodnim Wielkiej Wojny gazów bojowych – lotnego chloru – składało się z czterech modułów. Były to warsztaty i prelekcja (przeprowadzone p. Annę Zalewską (Uniwersytet Łódzki, FPLH). Poprzedziła je prezentacja filmu „Obłoki Śmierci” w reżyserii Bolimowianina Ireneusza Skruczaja. W warsztatach wzięło udział około 30 osób. Po warsztatach od g. 17:00 odbyła się – w ramach Festiwalu historycznego w Bolimowie: „Na Frontach Wielkiej Wojny 1914-1918″ – inscenizacja historyczna realizowana przez Stowarzyszenie Inicjatywa Ziemi Bolimowskiej i zaproszonych Gości. Następnie w wąskim gronie zainteresowanych nastąpiła część terenowa tj. odwidzenie cmentarz w Woli Szydłowieckiej oraz w Kurdwanowie (Gradówku)

Do udziału w warsztatach i prelekcji, a także w Festiwalu zaproszone były w szczególności osoby zainteresowane trudnym dziedzictwem wojen XX wieku (tzw. Hereditas damnosa), w tym szerokim zagadnieniem grobów i cmentarzy wojennych oraz złożonością i ponadczasowością problematyki zastosowań broni masowego rażenia (BMR).

Celem wydarzenia było przypomnienie wydarzeń z dnia 31 maja 1915 roku oraz krzewienie kultury pokoju.

W trakcie spotkania od g. 15:00 do 16:00, w ciągu około 1 godziny przedstawione zostały: uprzednie i bieżące wyniki badań archeologicznych, antropologicznych i historycznych, w tym te uzyskane w ostatnim czasie w ramach realizacji projektu pn. Cmentarz wojenny i relikty fortyfikacji polowych Wielkiej Wojny. Damnosa hereditas, kazanie o pokoju i źródłowiedzy. Zaaktywizowane elementy warsztatów popularnonaukowych poświęcone temu, jaką wartość ma dla nas współczesnych trudne niechciane dziedzictwo przyczyniły się do rozpoznania jamo dominującej postawy, że cmentarze wojenne na terenie gminy Bolimów są postrzegana przez Uczestników warsztatów jako NASZE DZIEDZCITWO.

BADANIA z 2025 r. wyniki których były prezentowane dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego na rok 2025.

Wydarzenie było bezpłatne.

—

Program wydarzenia:

Część w Miejsko-Gminnym Ośrodku Kultury (Rynek 14):

14:00 – Projekcja filmu „Obłoki śmierci. Bolimów 1915” (reż. Ireneusz Skruczaj)

15:00 – Warsztaty: „Cmentarze wojenne ‘krzykiem o pokój’ w czasie niepokojy”. – prowadzi prof. UŁ dr hab. Anna I. Zalewska

Część na terenie dawnego planu filmowego („Obłoki Śmierci” – działki 114 i 115):

16:00 – Otwarcie głównej części festiwalu, prezentacja dioram historycznych, stoiska informacyjne

17:00 – Inscenizacje historyczne: „Przeciw Rosji. Legiony na froncie 1915” oraz „Bolimów 1915”

18:30 – Zwiedzanie cmentarzy wojennych w Woli Szydłowieckiej i Kurdwanowie.

Seminarium / wykład pt. Damnosa Hereditas i „kazania o pokoju”: Cmentarze wojenne Wielkiej Wojny w świetle badań z lat 2015-2025 w Instytucie Archeologii UŁ

Dnia 21 V 2025 r., w godz. 12:00-14:00, w sali 1.C (pierwsze piętro budynku Uniwersytetu Łódzkiego, wejście od ulicy Narutowicza 65) odbył się wykład skierowany do wszystkich zainteresowanych trudnym dziedzictwem oraz ciekawa dyskusja.

Wystąpienie dr hab. prof. UŁ Anny Izabelli Zalewskiej (KAHiB, Uniwersytet Łódzki) zatytułowane było: „Damnosa Hereditas i „kazania o pokoju”: Cmentarze wojenne Wielkiej Wojny w świetle badań z lat 2015-2025 ”, które odbędzie się w środę 21 maja 2025 r. o godz. 12.00 w s. 1.C IA UŁ

Do udziału w seminarium w szczególności zachęcano osoby zainteresowane trudnym dziedzictwem wojen XX  wieku, szerokim zagadnieniem grobów i cmentarzy wojennych oraz złożonością problematyki

Wiek XX to czas licznych konfliktów zbrojnych, mordów, ludobójstw i napięć. Stanowią one element trudnego dziedzictwa, z którym w wieku XXI niektórzy starają się uporać, np. poprzez zgłębianie uwarunkowań, które dały temu dziedzictwu początki w przeszłości, lub poprzez badanie aktualnej kondycji i cech tego dziedzictwa (na poziomach materialnym i pozamaterialnym). Do tej grupy należą m.in. archeolodzy. W wystąpieniu zaprezentowane zostaną zagadnienia dotyczące tej części dziedzictwa dla której opisu stosowne wydaje się pojęcie hereditas damnosa – lecz nie tylko ono. Łaciński termin damnosa odnosi się do spadku, który jest bardziej ciężarem niż korzyścią, do spadku który może powodować straty dla osoby lub grupy osób, które go odziedziczyły. Takie cechy można łączyć m.in. z setkami grobów i cmentarzy wojennych, które trwają na współczesnym obszarze Polski od czasu wojen światowych. W wystąpieniu zostaną omówione wybrane wyniki badań archeologicznych z lat 2015-2025 które odnoszą się zbadanych miejsc spoczynku poległych żołnierzy Wielkiej Wojny w Centralnej Polsce. Mają one współcześnie zróżnicowany charakter i status (materialny i społeczny). Zostaną one ukazane jako z jednej strony damnosa z drugiej jednak, jako potencjalne „kazania o pokoju” istotne dla nas współczesnych ludzi i społeczności.

PRACE TERENOWE, których dotyczy powyższa fotorelacja, zostały zrealizowane dzięki

„dofinansowaniu ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących

z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego”.

Projekt naukowy realizowany przez Instytut Archeologii UŁ

w okresie od marca do grudnia 2025 r.

„Dofinansowano ze środków

Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących

z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego”.

POPRZEDNIO REALIZOWANE AKTYWNOŚCI BADAWCZE I PROSPOŁECZNE:

LATA 2019-2020

Archeologia Frontu Wschodniego Wielkiej Wojny i dziedzictwo konfliktów zbrojnych jako wyzwanie poznawcze, społeczne i konserwatorskie (AFW)

Zainteresowanym archeologią Wielkiej Wojny polecamy publikację:

UWAGA: Publikacja wyprzedana.

Brak możliwości zakupu tej publikacji za pośrednictwem tej strony i FPLH (stan na: marzec 2024)

ZAWARTOŚĆ PUBLIKACJI

W PUBLIKACJI ZAWIERAJĄ SIĘ NASTĘPUJĄCE ROZDZIAŁY:

Bachanek A. 2021. Ludzki aspekt życia w okopach Wielkiej Wojny. Przedmioty związane z wyżywieniem żołnierzy walczących w rejonie Rawki i Bzury w latach 1914-1915 z perspektywy archeologicznej. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 179-194.

Baturo K. 2021. Znaleziska szklane z badań archeologicznych przeprowadzonych na obszarze pola bitwy nad Rawką i Bzurą (1914-1915) . W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 219-242.

Bis M. 2021. Ceramika z pola bitwy z frontu wschodniego I wojny światowej i jej wartość poznawcza. Ogólna charakterystyka . W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 243-250.

Chałas A. Śliwakowski M. 2021. Charakterystyka aktywnych substancji chemicznych potencjalnie obecnych na polu bitwy w rejonie Bzury i Rawki w 1915 roku oraz ich pozostałości. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 71-76.

Cyngot D. 2021. Dobra materialne i surowce pozyskiwane przez walczące strony w związku z wojną: odcinek frontu wschodniego Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą w archiwaliach i w źródłach archeologicznych. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 37-56.

Czarnecki J. 2021. Materialne pozostałości elementów fortyfikacji polowych, zasieków i drutów kolczastych z okresu I wojny światowej. Studium przypadku. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 141-152.

Karasiewicz K. 2021. Pozostałości amunicji artyleryjskiej, granatów ręcznych i karabinowych z badań archeologicznych frontu nad Rawką i Bzurą (1914-1915) jako wyzwanie poznawcze. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 153-178.

Kiarszys G. 2021. Metody teledetekcyjne i analizy GIS w badaniach krajobrazu pola bitwy na Równinie Łowicko-Błońskiej (1914-1915) 257. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 257-278.

Marchewka J., Szarlip-Myśliwiec A. 2021. Charakterystyka szczątków kostnych żołnierzy poległych w toku działań zbrojnych w latach 1914-1915, zadokumentowanych w ramach badań archeologicznych na Równinie Łowicko-Błońskiej. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 77-88.

Piątkowska-Małecka J. 2021. Charakterystyka archeozoologiczna szczątków kostnych zadokumentowanych w wyniku archeologicznych badań wykopaliskowych na polu bitwy frontu wschodniego Wielkiej Wojny w dorzeczu Rawki i Bzury. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 195-200.

Rostkowski J. 2021. Archeologiczne zabytki skórzane z frontu wschodniego I wojny światowej i ich wartość naukowa i historyczna. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 201-218.

Świątkiewicz P. 2021. Znaleziska archeologiczne z okresu I wojny światowej z przedinwestycyjnych badań archeologicznych przeprowadzonych w latach 2005-2007 w Bolimowie, gmina Bolimów. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 109-116.

Wyczółkowski D., Cyngot D. 2021. Materialne pozostałości Wielkiej Wojny w świetle wyników badań wykopaliskowych wyprzedzających budowę autostrady A-2, przeprowadzonych w 2008 roku w Miedniewicach, gmina Wiskitki. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 117-124.

Zalewska A.I. 2021. Słowem Wstępu. Word of Introduction. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 8-15.

Zalewska A.I. 2021. Poznawanie i uobecnianie znaczących dla kultury materialnych śladów frontu wschodniego Wielkiej Wojny z perspektywy metodologicznej. Relacje, interakcje, powiązania i wyzwania. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 19-36.

Zalewska A.I. 2021. Straty ludzkie wynikłe z zastosowania przez armię niemiecką trującego chloru w pierwszym ataku falowym na terenie dzisiejszej Polski. Maj 1915. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 57-70.

Zalewska A.I. 2021. Miejsca spoczynku poległych żołnierzy w tym (nie)obecne mogiły zbiorowe i tzw. „wyekshumowane cmentarze wojenne” jako miejsca znaczące dla kultury i jako wyzwania społeczne. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 89-106.

Zalewska A.I., Czarnecki J. 2021. Krajobraz pogazowy: in situ i w E-wymiarze. Materialne ślady frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako muzeum bez ścian, destynacje turystyki kulturowej i pobudki do refleksji. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 279-294.

Zalewska A.I., Czarnecki J. 2021. Mikroprzewodnik po historycznym polu bitwy w przestrzeni realnej i wirtualnej. Szlak pamięci o Wielkiej Wojnie frontu wschodniego jako wysiłek pamięci i przejaw praktyk społecznych. Studium przypadku. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 295-306.

Zalewska A.I. 2021. Kwestia zasadności wspólnotowej ochrony śladów Wielkiej Wojny w obliczu radykalnych przemian krajobrazowych. Protest przeciwko niszczącym następstwom planowanego Centralnego Portu Komunikacyjnego w dorzeczu Rawki. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 307-318.

Zalewska A.I., Czarnecki J. Bachanek A. 2021. Relikty infrastruktury zapleczowej zbadane w ramach planowych, proaktywnych badań archeologicznych na terenie gminy Nieborów w latach 2014-2018. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa-Lublin: 125-140.

Archeologia Frontu Wschodniego Wielkiej Wojny:

Archeologia historyczna, w tym archeologia współczesnych konfliktów zbrojnych oraz studia nad trudnym dziedzictwem, pamięcioznawstwo, polemologia, antropologia studia nad krajobrazem naznaczonym wojnami w tym teledetekcja etc. – jako działania przejawiające się w dociekaniu specyfiki i sprawczości wybranych materialnych śladów XX wieku we współczesności, mogą przyczyniać się do czynienia wartościowymi tych śladów nieodległej przeszłości, które na takie dowartościowanie jako przestrogi oraz ze względu na wartość naukową i historyczną zasługują.

Są to m.in. ślady składające się na dziedzictwo Frontu Wschodniego Wielkiej Wojny. Materializują one pamięć o początkach industrializacji wojny, o cierpieniu ludności cywilnej zamieszkującej pole bitwy a potem pobojowisko, o inicjacji użycie broni masowego rażenia na ziemiach polskich (w rejonie Bzury i Rawki) w roku 1915. Są też pobudką do refleksji nad  związkami trudnej przeszłości z teraźniejszością oraz nad trudnym dziedzictwem.

Cele:

Podstawę działań Archeologii Frontu Wschodniego Wielkiej Wojny wyznacza dążenie do wypracowania takich sposobów radzenia sobie z wartością, specyfiką, ale i z nadmiarem tych materialnych pozostałości nieodległej w czasie przeszłości (stanowiących znaczną – ilościowo i jakościowo – grupę znalezisk rozpoznawana z udziałem archeologii w latach 1998-2018 w centralnej Polsce). Celem jest:

– szczegółowe opracowanie wyników badań archeologicznych, historycznych i antropologicznych, odnoszących się do znalezisk i zabytków ruchomych oraz zabytków nieruchomych, które zostały zinterpretowane jako ślady działań wojennych z lat 1914-1915 w centralnej Polsce w procesie badań przeprowadzonych w latach 1998-2018;

– wsparcie działań dokumentacyjnych zasobu zabytkowego definiowanego jako zabytki archeologiczne i stanowiska archeologiczne stanowiące materialną pozostałość działań zbrojnych z okresu I wojny światowej (m.in. poprzez wypracowanie na podstawie konkretnej grupy znalezisk i zabytków ruchomych i nieruchomych, propozycji klucza interpretacyjnego odnośnie zabytków z czasów I wojny światowej, który byłby pomocny w przyszłym waloryzowaniu, kategoryzowaniu, konserwacji pozostałości I wojny światowej);

– upowszechnianie wiedzy na temat dziedzictwa kulturowego i jego wartości również w odniesieniu do dziedzictwa konfliktów zbrojnych XX w. w tym z I wojny Światowej m.in. poprzez upublicznianie wyników badań na temat założeń, uwarunkowań i efektów podnoszenia do rangi zabytków archeologicznych znalezisk stanowiących materialne ślady I wojny światowej na forum lokalnym i krajowym w formie publikacji książkowej i artykułów naukowych.

Słowa klucze: Dziedzictwo Wielkiej Wojny, materialne ślady działań wojennych z lat 1914-1915 w centralnej Polsce,  waloryzowaniu, kategoryzowaniu, konserwacji pozostałości I wojny światowej, upowszechnianie wiedzy na temat procesu archeologicznego, trudnego dziedzictwa i broni masowego rażenia na froncie wschodnim (1915

Publikacja została sfinansowana ze środków MKiDN oraz Fundacji Przydrożne Lekcje Historii.

Źródło finansowania: Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1  ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych

Program: Ochrona zabytków archeologicznych

Rodzaj zadania: Opracowanie, wraz z obowiązkową publikacją książkową, wyników przeprowadzonych badań archeologicznych, w tym analiza I konserwacja pozyskanych w ramach tych badań zabytków

Numer zadania: 4445/20/FPK/NID

Okres realizacji: 2020 – 2021 (w trakcie realizacji)

Realizacja zadania / Kierownik projektu: prof UMCS dr hab Anna I. Zalewska

Współorganizatorzy w realizacji zadania: Urząd Gminy Bolimów, Izba Pamięci o Ofiarach Broni Chemicznej w Bolimowie; Urząd Gminy Nowa Sucha, Przystanek Pamięci o Wielkiej Wojnie w Nowej Suchej, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Łodzi

Zalewska A.I., 2020. The Use of Chemical Weapons on the Eastern Front of World War One (1915) and its Material and Discursive Remains, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica”, (35): 243- 273.

Zalewska A.I., Cyngot D. 2020. Wpływ wojennych wydarzeń dziejowych (res gestae) i relacji o nich (historia rerum gestarum) na kondycję materialnych pozostałości po tych wydarzeniach. Studium przypadku na temat dziedzictwa konfliktów zbrojnych jako wyzwania poznawczego, społecznego. „Folia Praehistorica Posnaniensia”, vol. 25: 409-441.

Zalewska A.I., 2021. Countless and uncountable(?) victims of chemical weapons. Mai 1915. „Res Historica”   52, 2021:281-311.

 

 

SKŁAD ZESPOŁU NAUKOWEGO AFW

Archeologia Frontu Wschodniego Wielkiej Wojny

i dziedzictwo konfliktów zbrojnych jako wyzwanie

poznawcze, społeczne i konserwatorskie

 Zespół Naukowy powołany do realizacji projektu AFW:

Anna I. Zalewska – dr hab, prof. UMCS (Kierownik projektu)

Angelika Bachanek – mgr, archeolog, absolwentka IA UMCS

Dorota Cyngot – mgr, archeolog, IAE PAN  

Jacek Czarnecki – mgr, polemolog, doktorant UAM

Grzegorz Kiarszys – dr hab. archeolog, USz   

oraz

Specjalista w zakresie historycznych zabytków szklanych – Kamila Baturo, mgr, archeolog z Działu Archeologicznego Muzeum Warszawy

Specjalista w zakresie zabytków skórzanych z okresu I wojny światowej –  Jarosław Rostkowski, mgr, geograf, muzealnik z Muzeum Regionalnego w Wolsztynie

Specjalista w zakresie analiz, interpretacji i konserwacji zabytków metalowych z okresu I wojny światowe – Krzysztof Karasiewicz, mgr, archeolog (Grot Pracownia Archeologiczno – Konserwatorska)

Specjalista w zakresie zastosowania metod analitycznych, w układzie GC -MS w odniesieniu do śladów działań zbrojnych – dr Maciej Śliwakowski i mgr Andrzej Chałas z IPO.

Specjalistka w zakresie archeozoologii – Joanna Piątkowska-Małecka, dr hab. UW

Specjalistka w zakresie ceramiki nowożytnej – Magdalena Bis, dr,  Ośrodek Historii Kultury Materialnej Średniowiecza i Czasów Nowożytnych, IAE PAN.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1  ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych.

 

 

***

Archeologiczne Przywracanie Pamięci o Wielkiej Wojnie. Materialne pozostałości życia i śmierci w okopach na froncie wschodnim oraz stan przemian krajobrazu pobitewnego w rejonie Rawki i Bzury

(1914-2014)

(APP)

Opis projektu

Kierownik projektu: dr hab Anna Zalewska (IA UMCS, IAiE PAN, FPLH)
Liczba wykonawców projektu: 10 (Zespół Powołany do realizacji projektu APP)
Projekt realizowany przy Instytucie Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie
Kontakt: azalew@op.pl
Finansowanie: Narodowe Centrum Nauki
Rodzaj projektu: HS SONATA BIS

Słowa kluczowe: ARCHEOLOGIA KONFLIKTU, ARCHEOLOGIA PIERWSZEJ WOJNY ŚWIATOWEJ, MATERIALNE POZOSTAŁOŚCI WOJNY POZYCYJNEJ, FRONT WSCHODNI, PAMIĘĆ.

Publikacje:

Zalewska, A.I. 2016. The ‘Gas-scape’ on the Eastern Front, Poland (1914–2014): Exploring the Material and Digital Landscapes and Remembering Those ‘Twice-Killed’. In: Conflict Landscapes and Archaeology from Above

Zalewska, A.I. 2017. Archeologia czasów współczesnych i (nie)moc działania materialnych śladów Wielkiej Wojny w Polsce (Archaeology of the contemporaneous times and the power(lessness) of physical traces of the Great War in Poland), „Ochrona Zabytków” nr 2, s. 47-77.

Zalewska A.I., Cyngot D., 2017. Problem zanikania pamięci o miejscach spoczynku żołnierzy poległych w walkach nad Rawką i Bzurą w latach 1914–1915, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica”, t. 32:2017, s. 119-156.

Zalewska A.I., Scott J.M., Kiarszys G. (red.) 2017. The Materiality of Troubled Pasts. Archaeologies of Conflicts and Wars. Warszawa – Szczecin. Fundacja Przydrożne Lekcje Historii, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, ISBN 978-83-943365-3-0 (USZ); 978-83-947370-1-6 (FPLH)

Zalewska A.I., Kiarszys G. 2017. Absent Presence of Great War Cemeteries in the Municipality of Bolimow, Central Poland. W: The Materiality of Troubled Pasts. Archaeologies of Conflicts and Wars. Warszawa – Szczecin, red. A. I. Zalewska, J.M. Scott and G. Kiarszys,  s. 55-82.

Zalewska A.I., Scott J.M., Kiarszys G. 2017. The Materiality of Troubled Pasts. W: red. A. I. Zalewska, J.M. Scott and G. Kiarszys, The Materiality of Troubled Pasts. Archaeologies of Conflicts and Wars. Warszawa – Szczecin 2017, s. 11-20.

Zalewska A.I., 2018. Ewidentne relikty wojen XX wieku w ewidencji zabytków. Oddziaływanie wyników badań z zakresu archeologii współczesności w przestrzeniach konserwatorskiej i publiczne „Kurier Konserwatorski” nr. 15, s. 83-94.

Zalewska A.I., Cyngot D., Czarnecki J., Kiarszys G. 2018. Czysto ludzka sprawa? Archeologiczne przywracanie pamięci o trudnej przeszłości poprzez tropienie naturo-kulturowych przemian cmentarzy wojennych, „Folia Praehistorica Posnaniensia”, t. 23, (2,9 ark. wyd.), s. 189-229.

Zalewska A.I., Cyngot D. Czarnecki J., Kiarszys G. 2018. Miejsca spoczynku poległych w toku Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą – ich zaistnienie, trwanie i zanik … oraz poznanie i ochrona. W: Cmentarze wojenne I wojny światowej po stuleciu. Stan badań i ochrony, red. M. Karczewska. Białystok, s. 71-102. ISBN 978-83-950711-2-6).

Zalewska A.I., (red.), 2019. Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w  rejonie Rawki i Bzury (1914-1915), Warszawa. Wydawnictwo IAE PAN, ISBN 978-83-66463-01-1.

Zalewska A. I., Czarnecki J. 2019. An Archaeology of ‘No Man’s Land’. The Great War in Central Poland, język angielski, W: Rediscovering the Great War. Archaeology and Enduring Legacies on the Soča and Eastern Fronts, red. Uroš Košir, Matija Črešnar, Dimitrij Mlekuž. Routledge, s. 122-139, Routledge. ISBN: 978-1-138–28266-7.

Zalewska A.I., 2019. Kontekst, cele, zadania, zakres i metody archeologicznego przywracania pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury. W: Archeologiczne Przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w  rejonie Rawki i Bzury (1914-1915), red. A.I. Zalewska. Warszawa, Wydawnictwo IAE PAN, s. 9-24

Zalewska A.I., 2019. Archaeology of the Eastern Front of world war I. Summary. Archeologia frontu Wschodniego i wojny światowej. Podsumowanie. W: Archeologiczne Przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w  rejonie Rawki i Bzury (1914-1915), red. A.I. Zalewska. Warszawa, Wydawnictwo IAE PAN,  s. s. 409-420.

Zalewska A.I., Cyngot D. 2019. Problem masowej śmierci i (nie)obecności miejsc spoczynku żołnierzy poległych w rejonie Rawki i Bzury w latach 1914-1915. W: Archeologiczne Przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w  rejonie Rawki i Bzury (1914-1915), red. A.I. Zalewska. Warszawa, Wydawnictwo IAE PAN,  s. 317-324.

Zalewska A.I., Kiarszys G. 2019. Cmentarze i mogiły wojenne zlokalizowane w wyniku Archeologicznego Przywracania Pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury w aktualnych granicach gmin Bolim.w, Nieborów, Nowa Sucha i Wiskitki. W: Archeologiczne Przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w  rejonie Rawki i Bzury (1914-1915), red. A.I. Zalewska. Warszawa, Wydawnictwo IAE PAN,  s. 403-408.

Zalewska A.I., Kiarszys G. 2019. Poszukiwanie cmentarzy wojennych w rejonie Rawki i Bzury poprzez korelowanie danych archiwalnych, kartograficznych, teledetekcyjnych i archeologicznych. W: Archeologiczne Przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w  rejonie Rawki i Bzury (1914-1915), red. A.I. Zalewska. Warszawa, Wydawnictwo IAE PAN, s. 387-402.

Zalewska A.I., 2019. Nieoczywiste miejsca (w) pamięci w aktualnych granicach gminy Nieborów w świetle danych archiwalnych, teledetekcyjnych i archeologicznych. W: Cmentarze i pomniki I wojny światowej po stuleciu. Stan badań i ochrony, M. Karczewska red. Białystok, s. 89-120.

Zalewska A.I., 2019. Materialne pozostałości konfliktów i zbrodni XX w. jako prowokacje do refleksji nad naturą związków przeszłości z teraźniejszością i przyszłością. W: Materialne pozostałości konfliktów i zbrodni XX wieku w świetle najnowszych badań archeologicznych, red. H. Mik, W. Węglińska. Gdańsk, s. 159-182.